Молдован Кеңестік Социалистік Республикасы

Молдаван Кеңестік Социалистік Республикасы молд. Република Советикэ Сочиалистэ Молдовеняскэ КСРО құрамындағы республика
←   ← 2 тамыз 1940 — 27 тамыз 1991 →   →   →
Молдаван КСР байрағы Молдаван КСР елтаңбасы
Ұраны «Барлық елдің пролетарлары, бірігіңдер!» молд. «Пролетарь дин тоате цэриле, уници-вэ!»
Әнұраны «Молдаван КСР Ресми әнұраны» молд. Imnul de Stat al RSS Moldovenești
Астанасы	Кишинев
Тіл(дер)і	молдаван тілі, орыс тілі, румын тілі
Ақша бірлігі	КСРО рублі
Уақыт белдеуі	+2
Аумағы	33,7 тыс. км² КСРО ішінде 14-ші
Халқы	4337 мың адам (1989) КСРО ішінде 9-шы
Ғаламтор домені	.su
Телефон коді	+7
Марапаттары	Октябрь Революциясы ордені Халықтар Достастығы ордені
Марапаттары	Октябрь Революциясы ордені Халықтар Достастығы ордені

Молдаван Кеңестік Социалистік Республикасы (молд. Република Советикэ Сочиалистэ Молдовеняскэ ) — КСРО құрамындағы одақтас республика.

Алғашында УКСР құрамында Молдавия Автономиялық Республика (1924 жылы 2 тамызда) болып кейіннен Бессарабия Совет одағына қосылғаннан кейін (1940 жылдың 2 тамызда) Молдавия одақтық республикаға айналды. Еліміздің еуропа бөлігінің оңтүстік-батыс жағында орналасқан. Батысында Румыниямен, солтүстік-шығысында және оңтүстігінде Украинамен шектеседі. Жері 33,7 мың.км². Астанасы Кишинев қаласы. Республика 33 әкімшілігі ауданға бөлінеді; 20 қала, 34 қала тектес поселка бар.

Мемлекеттік құрылысы

Молдаван КСР-і КСРО құрамына кіретін одақтас советтік социалист республика, жұмысшылармен шаруалардың социалист мемлекеті. Қазіргі конституциясы 1941 ж. 10 ақпанда қабылданған. Заң шығарушы жоғары мемлекет өкімет – органы – Молдаван КСР-інің бір палаталы Жоғары Советі, 11 мың тұрғыннан бір депутат 4 жылға сайланады. Жоғары Совет республика үкіметі – Министрлік Советін құрады, заңдар шығарады және т.б. Аудандар, қалалар, селолар мен поселкелерде еңбекшілер депутаттарының тиісті Советтері жергілікті өкімет органдарыболып табылады. Оларды халық 2 жылға сайлайды. КСРО Жоғары Советінің Ұлттар Советінде Молдаван КСР-інің 32 депутаты бар.

Жоғары сот органы – республика Жоғары сотын Молдаван КСР Жоғары Советі 5 жылға сайлайды. Молдаван КСР прокурорын КСРО Бак прокуроры 5 жылға тағайындайды.

Табиғаты

Шығыс Еуропа жазығының Днестр мен Пурт өзендері аралығындағы бөлігіне орналасқан. Молдаван жері жонды, жазықты келеді. Республиканың орталығын Орталық Молдавия қыраты – Кодры алып жатыр; ең биік жері – Баланешты тауы (429 м). Днестрдің оң жағалауы – Днестр маңы қыраты (биіктігі 250-347 м), сол жағалауы – Подоль қыратының қиыр шеті, республиканың солтүстігінде Солтүстік Молдавия жазығы (биіктігі 250-300 мм) жайласқан.

Молдаван өзендері табиғи жағдайына байланысты 3 аймаққа бөлінеді. Олар:

• Солтүстік молдавия орманды-далалық ауданы (территориясының 43,3%-ы),
• Орталық Молдавия орманды ауданы (14,5%-ы),
• Оңтүстік Молдавия далалық ауданы (42,2%-ы).

Халқы

Негізінен молдавандар (2304 мың, 1970), олармен бірге украиндар (507 мың), орыстар (414 мың), гагауздар (125 мың), еврейлер (98 мың), болгарлар (74 мың), белорустар (10 мың) тұрады. Халықтың тығыздығы 1км² жерге 110,4 адам. Бұл женінде Молдавия одақтас республикалар ішінде 1-орын алады. Халқының 53,2%-ы әйелдер (1973). Қала халқы 35% (1973).

Тарихы

Молдаван жерін адам баласы алғаш төменгі палеолит дәуірінде мекендей бастады. Жоғарғы палеолит дәуірінде ру қоғамы туды. Неолит дәуірінің ең көне ескерткіші Буг-Днепр мәдениетінің б.з.б. 6-5-мың жылдығына жататын деректері. Бұл өңірді б.з.б. 5-мың жылдықта сызықшалы-ленталы керамика мәдениетінің және Боян мәдениетінің тойпалары, 4-мың жылдықта Триполия мәдениетінің тайпалары мекендеді. Қола дәуірінде Молдаван жеріне Ноа мәдениеті тарады., егіншілік шықты. Б.з.б. 2-мың жылдықтың аяғында темір дәуірінде көшу басталды. Б.з.б. 4-3 ғасырда Молдаван фракиялықтар (гет, дак тайпалары) мекендеген аймақтың шығыс шеті болды. Б.з.б. 2-1 ғасырда алғашқы тайпалық одақтар пайда болды. 101-102 және 105-106 жылғы император Троянның жорығынан кейін дактар елі (Дакия) Рим провинциясына айналды. Содан романдатыру басталды. Латын тілі тарады да, шығыс роман тілінің (молдаван тілінің де) негізіне айналды. Болашақ Молдаван жері Рим Дакиясына кірмеді, оны Черняхов мәдениетін жасаушылар (сарматтар, гет, дак, скиф, славян, готтар болса керек) мекендеді. Бұл өлкедегі роман тілдес ерікті волох (влах) тайпаларының қауымдары негізінен мал шаруашылығымен айналысты. Әлеуметтік, таптық жікке бөлінді, феодалдар пайда болды.

Коммунистік партиясы

Молдаван Коммунистік партиясы – КОКП-тың құрамдас бөлігі. Өлкеде алғашқы социал-демократ үйірмелер 19 ғасырдың аяғында, 20 ғасырдың басында пайда болды. 1902 жылдың аяғында РСДЖП комитеті ұйымдасты. Оның құрамына В.Г.Броаскэ, В.И.Дудавский, Л.Н.Немолякина енді. Социал-демократ ұйымдардың құрылуына орталық өнеркәсіпті қалалардан саяси жер ауып келгендер мен «Искра» газетінің Кишинёвтегі астыртын баспаханасы (сәуір 1901 – наурыз 1902) маңызды рөл атқарды. РСДЖП-нің Кишинев комитеті «Искра» газетінің редакциясымен, РСДЖП Мәскеу, Киев, Одесса, Николаевск, Екатеринославск, т.б. ұйымдармен байланыс жасады. Большевиктердің бұқара арасындағы беделі өсті. 1905-1907 ж. революция кезінде Молдавияның көптеген қалалары мен селоларында социал-демократтар топтар ұйымдасты. 1912 ж. большевиктер Кишиневте правдашыл топ құрды. «Правда» газетінің қажеті үшін қаржы жинады, оны таратуды ұйымдастырды.

Ғылым және ғылми мекемелері

Жаратылыс тану және техникалық ғылымдар. 19 ғасырға дейінгі Молдавиядағы жаратылыс тану ғылымы мен техникалық білімдер мал шаруашылығы, шарап жасау, қолөнер кәсібі, құрылыстың дамуына байланысты жинақталды. Түркияның өзгесінен шаруашылықтың құлдырауына қарамастан 18 ғасырдың өзінде-ақ белгілі Молдавия ғалымдары Н.Милеску (Спафария) мен Д.Кантемирдің жаратылыс тану жайлы ғылми еңбектері Еуропа белгілі болды. Милеску 1675-78 ж. Қытайда болып, Қытай табиғатының сипаттамасын жазды. Кантемир Молдавияның табиғи география жағдайын, жануарлар мен өсімдік дүниесін зерттеді.

Биология және ауыл шаруашылық ғылымы. 60 жылдары Молдавия жерінің топырағы жан-жақты зерттеліп, Молдавия топырағының картасы жасалды. Бұл жұмыстар (акад. Н.А.Димо басқарған) жерді колхоздар совхоздар тиімді пайдаланудың ғылми негізін қалады. Ғалым-агрохимиктердің тыңайтқыштарды әр түрлі топырақ типіне қолдану жөніндегі ұсыныстары практикаға енгізілген (басқарушы И.Г.Дикусар). Кейбір ауыл шаруашылық дақылдарын сұрыптаудың теориялық негізі жетілдірілген (К.В.Морару т.б.). А.Е.Коварскийдің басшылығымен жүгері мен сояның өнімді сорттары шығарылған.